Waarneembaarheid: de essentie van een publicatie
Vanzelfsprekend is het waarneembaar zijn van de inhoud van een publicatie een essentiële eigenschap van een uitgave. Zonder dat is een publicatie geen publicatie. Als we het hebben over waarneembaarheid, dan hebben we het niet alleen over het kunnen zien van de inhoud. Het gaat ook over het kunnen horen of voelen van de inhoud. Gelukkig kan digitale tekst omgezet worden naar synthetische spraak en naar braille met een brailleleesregel. Daarmee kan iedereen die visueel beperkt is de publicatie waarnemen. Maar natuurlijk ook iedereen die om andere redenen niet goed kan lezen. Bijvoorbeeld in verband met dyslexie of een concentratiestoornis. Of omdat je tijdens het rijden of tijdens het koken je ogen graag even vrij houdt voor andere zaken dan de tekst.
Daarnaast kun je de inhoud ook beter waarneembaar maken door in te zoomen, het lettertype te vergroten en letter-, woord- en regelafstand aan te passen. Dit is een functie die mensen met slecht zicht gebruiken, maar ook mensen met dyslexie. En natuurlijk iedereen die digitale content leest op een telefoonscherm, of ’s avonds in bed graag de lenzen uitdoet en een boek leest op de e-reader.
Bruikbaarheid: noodzakelijk voor gebruik van een publicatie
Naast dat een publicatie - vanzelfsprekend - waarneembaar is, moet de publicatie ook bediend kunnen worden. Digitale boeken kunnen gebruikt worden als alternatief voor de papieren versie, bijvoorbeeld wanneer een leesbeperking het niet mogelijk is om van papier te lezen. De mogelijkheden om door een papieren boek te navigeren – via een inhoudsopgave of index – kunnen ook digitaal benut worden. Daarnaast heeft veel hulpsoftware de eigenschap dat gebruikers lineair door een tekst gaan. Regel voor regel en woord voor woord. Een visueel overzicht van de inhoud is er dan niet.
Met digitale boeken maak je het voor lezers mogelijk om door van kop naar kop te springen snel inzicht te krijgen in de inhoud van een artikel. Snel te gaan naar de paragraaf die je interesseert. Of direct naar de pagina te gaan waar een referentie naar verwijst.
Eisen aan een toegankelijke publicatie
Om je publicatie goed waarneembaar en bruikbaar te maken voor je lezers zijn de volgende eigenschappen belangrijk:
- Je publicatie bestaat uit echte tekst. Geen afbeelding van tekst. Ook niet-tekstuele inhoud zoals afbeeldingen moet een tekstueel alternatief bevatten.
- Je publicatie is reflowable. Ofwel, de tekst en alle onderdelen daarin herschikken zich op het moment dat een publicatie bekeken wordt met een kleiner scherm of als iemand inzoomt. Een klant hoeft dan niet horizontaal te scrollen om alle inhoud te kunnen zien.
- De tekst in je publicatie kan aangepast worden. Dat wil zeggen, een lezer kan zelf een lettertype kiezen, kan lettergrootte aanpassen en kan ook letter-, woord- en regelafstand aanpassen.
- De structuur en semantische opmaak van je publicatie zit dusdanig in elkaar dat een lezer kan navigeren op verschillende wijzen: via een inhoudsopgave, koppen, index of paginanummers. Daarnaast ‘herkent’ software welke elementen in het boek staan, zodat het ernaar kan handelen. Een tabel wordt bijvoorbeeld op een juiste manier aangeboden zodat schermleessoftware hier goed mee om kan gaan.
Deze eisen aan digitale publicaties worden ook aangehaald in de Europese Toegankelijkheidsakte.
Eigenschappen van een EPUB
Initieel toegankelijk
Door de aard van het bestandsformaat EPUB is dit formaat initieel toegankelijk. Net als voor websites geldt ook voor EPUB: als de EPUB wordt gemaakt zoals bedoeld, dan is deze grotendeels toegankelijk. Ofwel, als de standaard gebruikt wordt volgens richtlijnen en een ontwikkelaar of contentmaker doet geen rare dingen, dan is de EPUB-publicatie toegankelijk. Dit komt doordat:
- De inhoud bestaat uit semantisch rijke tekst die (hulp)software goed kan interpreteren. Er kan in EPUB gebruik worden gemaakt van universele semantische opmaak voor paragrafen, koppen, lijsten, tabellen, et cetera. Deze inhoud kan goed waarneembaar worden gemaakt door software op een manier die de lezer wenst.
- Niet-tekstuele inhoud kan op uniforme wijze worden voorzien van een tekstalternatief. Bijvoorbeeld een beeldbeschrijving bij een afbeelding.
- Er kunnen verschillende navigatiemanieren aan het bestand toegevoegd worden, waaronder:
- Bedienbare inhoudsopgave
- Index met links direct naar de inhoud
- Links naar voetnoten (en terug)
- Direct navigeren naar paginanummers (overeenkomstig met drukwerk)
- Direct navigeren naar oriëntatiepunten (landmarks) zoals het colofon, een omslag of de hoofdinhoud. - Toegankelijkheidsmetadata kan toegevoegd worden, waarmee informatie gegeven wordt over de mate van toegankelijkheid en advies over het optimale gebruik van de EPUB.
- In EPUB kan vrijwel alle webtechnologie toegepast worden. Hieronder valt specifieke, voor toegankelijkheid ontwikkelde technologie (bijvoorbeeld ARIA), maar ook SVG-afbeeldingen, interactiviteit, formulieren en het insluiten van video en audio.
Bij gebruik van de juiste software kunnen elementen aan de hand van de inhoud automatisch gegenereerd worden. Bijvoorbeeld navigatiemogelijkheden en toegankelijkheidsmetadata. Dit hoeft tijdens de ontwikkeling van de EPUB niet handmatig gedaan te worden.
Zoals gezegd, als een EPUB gebruikt wordt door de uitgever zoals het formaat bedoeld is, dan is deze waarschijnlijk al toegankelijk. Alleen elementen met kleur en niet-tekstuele inhoud behoeven dan nog extra aandacht om toegankelijkheid te waarborgen.
Optimaal toegankelijk
Naast deze ‘basistoegankelijkheid’ maakt het format EPUB het ook mogelijk om gebruikers een nog betere leeservaring te geven. Met of zonder beperking.
- Synchronisatie van tekst en audio via ‘media-overlays’ maakt het mogelijk om te luisteren en te lezen tegelijk. Een functionaliteit die mensen met én zonder een leesbeperking graag toepassen. Je kunt hiermee zogenaamd karaokelezen. Daarnaast maak je hiermee van de EPUB ook een luisterboek met geavanceerdere navigatie- en zoekmogelijkheden dan een regulier luisterboek. Het artikel EPUB als geavanceerd luisterboek geeft hier meer informatie over.
- Met MathML en ChemML kunnen rekenvoorbeelden, wiskundige formules, chemische formules of scheikundige vergelijkingen toegankelijk aangeboden worden. Hiermee maak je je inhoud niet alleen toegankelijk, maar ook eenvoudiger te formateren naar andere weergavevormen, zodat de uitgeverij de content kan aanbieden in verschillende leesvormen.
Toepassing eigenschappen in readers
Naast dat hulpsoftware goed met het format om kan gaan, zien we dat readers ook steeds meer toegankelijkheidsfeatures kunnen implementeren dankzij het robuuste format EPUB. Zoals:
- Tekst-naar-spaakfunctionaliteit: een reader bouwt een voorleesfunctie in die tekst voorleest. Soms ook inclusief de alternatieve teksten bij afbeeldingen.
- Aanpasbare weergave van tekst: de reader maakt het mogelijk om lettertypes, lettergrootte en letter-, woord- en regelafstand aan te passen.
- Eén bestand, meerdere schermen: een EPUB is reflowable. Het schaalt mee en herschikt de inhoud met schermformaat of zoom van de gebruiker. Hiermee is één bestand te gebruiken met verschillende apparaten en verschillende apps.
Hoe is EPUB zo toegankelijk geworden?
EPUB is een digitaal bestandsformaat dat gebruikmaakt van webtechnologieën zoals HTML5 en CSS. Het biedt goed gestructureerde en duidelijke inhoud in één enkel bestand. Hiermee lift het mee op toegankelijkheidseigenschappen of verrijkingen die ontwikkeld worden voor het web. Met de introductie van EPUB versie 3 in 2011 werden nieuwe functies toegevoegd aan de EPUB-standaard, zoals ondersteuning voor HTML5 elementen, MathML (voor wiskunde) en SVG (voor afbeeldingen). Daarnaast is er een gedegen, breed gedragen en ondersteunde standaard over toegankelijkheid voorhanden: de WCAG. De standaard voor toegankelijke EPUB’s (EPUB Accessibility 1.1.) maakt hier ook gebruik van. Kennis over hoe een EPUB toegankelijk gemaakt wordt is wereldwijd en goed gedocumenteerd aanwezig.
Toegankelijkheid heeft altijd een prominente rol gespeeld bij de ontwikkeling van EPUB. Al in de vroege jaren (1990) is het DAISY Consortium betrokken bij de ontwikkeling van EPUB. Het DAISY Consortium is een internationale non-profitorganisatie die zich richt op het verbeteren van de toegankelijkheid van onder andere publicaties voor mensen met een leesbeperking. Zij ondersteunen de ontwikkeling van standaarden en ontwikkelen ook zelf standaarden. Vanuit de expertise van DAISY zijn veel toegankelijkheidseigenschappen binnen EPUB tot stand gekomen. In 2017 is de ontwikkeling van EPUB onder de W3C komen te vallen. Hierdoor is de focus op toegankelijkheid versterkt. Toegankelijkheid is een van de kernmissies van de W3C.
En PDF?
Veel van de genoemde eigenschappen van EPUB heeft PDF niet. Dat komt met name door de oorsprong van PDF. Het bestandsformaat was origineel bedoeld om zo uniform mogelijk documenten te tonen en printen. Ongeacht welke software of hardware iemand gebruikt om het bestand waar te nemen. Inherent hieraan is dat de aanpasbaarheid van de inhoud beperkt wordt. Ook voor hulpsoftware en andere tools die de weergave willen aanpassen of de tekst willen omzetten naar spraak. Zo zijn in PDF onderdelen absoluut gepositioneerd. Dat wil zeggen: ieder onderdeel heeft een vaste plek op een pagina. Ongeacht of je inzoomt of een PDF-document opent op een klein scherm; een letter blijft op deze plek staan, de regel blijft bestaan uit hetzelfde aantal woorden, zonder dat deze afgebroken wordt aan de hand van de breedte van het scherm.
Omdat PDF niet weg te denken is in het digitale landschap van publicaties en documenten, wordt gewerkt aan het verbeteren van de toegankelijkheid van het format. Dit gebeurt echter achteraf en soms zelfs pas door een reader. Aangezien hier aanpassingen gedaan moeten worden op primaire eigenschappen van het documentformat, is het toegankelijk maken van een PDF soms geen sinecure.
En webpagina’s?
Natuurlijk, een EPUB is een websites in een pakketje. Alles wat hier gezegd is over EPUB kan ook toegepast worden op een website of digitaal platform. Let er alleen op dat readers soms toegankelijkheidsfeatures aanbieden die door browsers niet altijd standaard ondersteund worden. Die functionaliteiten moet je dan zelf toevoegen aan je webapplicatie.
Dus: EPUB Born Accessible
Met EPUB kies je dus voor een flexibel maar gestandaardiseerd format. Het format is dusdanig uniform dat er internationaal veel ondersteuning voor is en het goed doorontwikkeld is en wordt. Dat geldt ook voor readers en applicaties waarmee het gemaakt en gebruikt kan worden. Bovendien leent het uniforme karakter van de inhoud van de EPUB zich voor omzetting naar andere leesformaten of conversie vanuit andere formaten zoals XML. De meeste opmaakprogramma’s bevatten bovendien een exportfunctie naar EPUB of een plugin die dat proces kan borgen.
Met EPUB kun je een publicatie aanbieden waarmee je voldoet aan alle toegankelijkheidseisen die formeel (door de wet) en informeel (in richtlijnen) worden gesteld. Hiermee bedien je een grote doelgroep: van lezer met visuele beperking, tot lezer met dyslexie. Zij kunnen je publicaties direct van de plank lezen op het moment dat het verschijnt. Daarnaast bedien je ook iedere andere gebruiker van je publicaties: EPUB zorgt immers voor een erg gebruiksvriendelijke leeservaring op welk apparaat en met welke software dan ook.
