Wereldbrailledag 2025: na 200 jaar is braille nog springlevend

Van militair nachtalfabet tot dagelijks gebruikt schrift

Braille is voortgekomen uit een systeem om soldaten in het donker geheime codes te laten lezen. Dit ‘nachtalfabet’ was begin 19e eeuw in opdracht van Napoleon bedacht door de Fransman Charles Barbier de la Serre en bestond uit punten en streepjes. De op jonge leeftijd blind geworden Louis Braille was al langere tijd op zoek naar een systeem om gemakkelijker en beter te kunnen lezen. Hij pikte het systeem van Barbier op en bewerkte en vereenvoudigde het naar een 6-puntensysteem, waardoor het nog beter geschikt werd voor blinden. Louis presenteerde zijn puntenschrift op school in 1825.  

Louis ontwikkelde een systeem waarbij combinaties van kleine voelbare puntjes letters, cijfers en tekens vormden: een braillecel. Deze bestaat uit twee rijtjes van drie puntjes, waarmee 64 combinaties te maken zijn; genoeg om alle letters van het alfabet, cijfers en tekens te vormen. En daarmee was het braille-alfabet geboren en viert het schrift nu zijn 200e verjaardag.

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Braille is een levend schrift

Braille is zeker geen ‘dood’ systeem dat 200 jaar geleden is bedacht en sindsdien onveranderd is gebleven. Door nieuwe technologieën en taalontwikkelingen zijn er al diverse aanpassingen en uitbreidingen geweest. Zo kwam er een brailleteken om de @ weer te geven en zijn er tekens ontwikkeld om wiskundige formules en het muziekschrift in braille leesbaar te maken. Deze toevoegingen hebben de ontwikkeling van 8-puntsbraille gestimuleerd. Dit systeem maakt het mogelijk om een breder scala aan symbolen en tekens weer te geven. Zo kunnen hoofdletters, interpunctie, wiskundige en computercodes eenvoudiger worden weergegeven.

Dankzij de technologische vooruitgang zijn er steeds meer apparaten die braille ondersteunen, zoals brailleleesregels om digitaal braille te lezen. Braille groeit dus mee met die digitale wereld, waardoor het net zo dynamisch en relevant blijft als geschreven tekst voor zienden. Om ervoor te zorgen dat iedereen in het Nederlandse taalgebied dezelfde 'taal' spreekt als het om braille gaat, is in 2017 de Braille Autoriteit opgericht. De weergave van braille verschilt immers per taalgebied. Stichting Dedicon is een van de initiatiefnemers hiervan. De Braille Autoriteit heeft een braillestandaard ontwikkeld die ervoor zorgt dat iedereen volgens dezelfde regels het brailleschrift gebruikt. Bijna 20 organisaties in Vlaanderen en Nederland ondersteunen inmiddels deze standaard.

(de tekst gaat door onder de afbeeldingen)

Braillelezers in Nederland

Het is niet met zekerheid te zeggen hoeveel mensen in Nederland het brailleschrift machtig zijn. Niet alle blinde mensen gebruiken braille, zeker niet als ze op latere leeftijd blind zijn geworden. En het is ook niet zo dat alle mensen die braille gebruiken blind zijn; ook mensen die ernstig slechtziend zijn kunnen het gebruiken. De schatting is dat van de ruim 300.000 mensen met een visuele beperking in Nederland, er ongeveer 76.000 blind zijn.  Daarvan maken er zo’n 3.000 mensen veelvuldig gebruik van braille. Ongeveer 1.000 van hen lezen boeken in braille via organisaties zoals Dedicon en Bibliotheekservice Passend Lezen. Het relatief lage aantal komt grotendeels omdat visuele beperkingen, waaronder blindheid, veelal op latere leeftijd voorkomen. Dan is het aanleren van braille voor de meeste mensen erg lastig. Het leren lezen en schrijven van braille gebeurt vooral op jonge leeftijd, op school. Maar ook volwassenen leren nog steeds braille om mee te blijven doen in het dagelijks leven. En belangrijk om te beseffen is dat al deze mensen juist geletterd zijn vanwege het gebruik van braille.

Is braille nog wel nodig?

Met relatief weinig lezers en een wereld waar spraaktechnologie zich razendsnel ontwikkeld, kun je de vraag stellen in hoeverre fysiek of digitaal braille nog nodig en bruikbaar is. Julian Nauta, Productmanager Braille bij Stichting Dedicon, is daar heel duidelijk over: “Mensen zonder visuele beperking zien bij het lezen van tekst hoe woorden worden geschreven. Als je braille gebruikt kun je voelen hoe woorden worden geschreven. Zo ontstaat woordbeeld. Bijvoorbeeld: als je alleen audio gebruikt weet je niet of het werkwoord ‘houd’ nou met ou of au, en met een d, t of dt geschreven wordt. Je hoort het verschil niet. Met braille weet je het. En dat is enorm belangrijk, want als je niet weet hoe je moet schrijven, ben je feitelijk analfabeet. Dan wordt bijvoorbeeld eindexamen doen lastig. En dat geldt ook fatsoenlijk schrijven of jezelf presenteren als je bijvoorbeeld een sollicitatiebrief moet schrijven.”

(de tekst gaat door onder de afbeelding)

Van wiskundebraille tot braille bladmuziek

Dat het brailleschrift levend en continu in ontwikkeling is, blijkt wel uit het feit dat het niet alleen meer wordt gebruikt om lineaire leesteksten toegankelijk te maken voor blinden. Inmiddels is er braille voor niet-lineaire tekst, zoals wiskunde of scheikunde. In Nederland ontwikkelden Bartiméus, Visio en Dedicon een speciale, lineaire notatie voor wiskunde, de zgn. Dediconcode, die nu algemeen gebruikt wordt voor schoolboeken in braille in Nederland en Vlaanderen.

Maar ook voor muzieknotatie is er een braille-alternatief dat zelfs wereldwijd gebruikt wordt. Ook hier is het niet-lineaire notenschrift omgevormd in lineair braille. Daarnaast wordt braille tegenwoordig veel gebruikt in en gecombineerd met voelbare tekeningen en plattegronden. Allemaal voorbeelden hoe het tactiele brailleschrift de afgelopen 200 jaar zijn weg heeft gevonden in diverse toepassingen. 

(de tekst gaat door onder de afbeelding)

Tactile Reading and Graphics Conference

Het relatief beperkt aantal mensen dat gebruik maakt van het brailleschrift, zorgt ervoor dat er per individueel land doorgaans weinig organisaties actief zijn met de productie of ontwikkeling van braille. Voor innovatie toepassingen en kennisdeling is daarom wereldwijde samenwerking noodzakelijk. Vanuit die gedachte is de prestigieuze Tactile Reading and Graphics Conference opgezet. Nederland heeft de grote eer om deze internationale conferentie tijdens dit jubileumjaar als gastland te mogen organiseren.

Dedicon wil als een van de organisatoren én grootste brailleproducent in Nederland de bewustwording vergroten over het belang van tactiele geletterdheid en ervoor zorgen dat mensen met een visuele beperking gelijke toegang hebben tot informatie en onderwijs. Nauta: “Braille wordt wereldwijd gebruikt en geproduceerd. Met alle technologische ontwikkelingen is het belangrijk om nieuwe inzichten en innovaties uit te wisselen, want die zijn er in braille nog steeds!”. De Tactile Reading en Graphics Conference vindt plaats van 2 tot en met 4 juni 2025 in het Muziekgebouw te Amsterdam. De thema’s van de conferentie variëren van brailleleesvaardigheid tot 3D-objecten en van innovatieve technologieën tot braille voor kunst.

Braille leeft!

Het mag duidelijk zijn dat braille, net als elke andere taal of schrift, evolueert en zich aanpast aan de behoeften van zijn gebruikers. Dat maakt het een levend schrift dat niet aan tijd gebonden is. Een schrift dat mensen met een visuele beperking in staat stelt geletterd te zijn. Braille is na 200 jaar daarom een niet meer weg te denken schrift. Het verder ontwikkelen en produceren ervan past in de maatschappelijk gedragen missie van Dedicon, namelijk dat iedereen gelijke toegang heeft tot tekst en beeld en zo volwaardig mee kan doen in onze samenleving.