Naar een gepersonaliseerd braille?

Woordbeeld

Door te voelen hoe woorden worden geschreven ontstaat woordbeeld. Bijvoorbeeld: is het werkwoord ‘houd’ nou met OU, AU, een D, T of DT? In audio hoor je het verschil niet. Met braille weet je het. En dat is enorm belangrijk, want als je niet weet hoe je moet schrijven, ben je feitelijk analfabeet. Kun je geen eindexamen doen, kun je niet lezen, laat staan fatsoenlijk schrijven, of jezelf presenteren, bijvoorbeeld als je een sollicitatiebrief moet schrijven. 

Braille, wat is dat?

Braille is een systeem van puntjes, waarmee je kunt lezen en schrijven. Op papier of op de computer, tablet of smartphone. Je hebt voor digitaal braille dan wel een schermuitleesprogramma en een brailleleesregel nodig, die je aan de apparaten kunt koppelen. Je kunt braille op papier typen met een brailletypmachine. Digitaal braille kun je maken met toetsen die op je brailleleesregel zitten. Voor langere teksten is een brailletoetsenbord handiger. Of je typt met het QWERTY-toetsenbord; wat je typt verschijnt in braille op je brailleleesregel.

Op papier werd (en wordt) nog steeds hoofdzakelijk met 6-puntsbraille gewerkt. In schermuitleesprogramma's kun je instellen hoe je het braille op de brailleleesregel wilt laten weergeven. Je kunt kiezen tussen 6- en 8-puntsbraille. In Nederland is er een braillestandaard voor 6-puntsbraille en het 8-puntsbraille. Welke 8-puntstabel je ook kiest: die verschilt nogal van de 6-puntsbrailletabel. De kleine letters zijn overal hetzelfde, maar hoofdletters, cijfers en leestekens worden vaak anders weergegeven.

Gepersonaliseerd braille

Kinderen gingen – en gaan – daar doorgaans heel mee soepel om. Het is ‘even wennen’, maar braille op papier is ‘gewoon anders’ dan braille op de leesregel. Intussen, kijkend naar de toekomst, is wel een wat chaotische situatie ontstaan. 

Jongeren die tussen 1995 en 2010/2015 met de leesregel gingen werken, gingen meestal aan de slag met de door de fabrikant default ingestelde tabel. Meestal was dat de Amerikaanse tabel (met 'gezakte cijfers'). De laatste jaren wordt voor iedere leerling de 'Europese tabel' ingesteld. En die is net weer iets anders dan de Amerikaanse tabel.

De meeste jongeren, die eenmaal aan een bepaalde brailletabel gewend zijn, stappen niet graag over naar een nieuwe tabel. Als je nu dus kijkt bij brailleleesregelgebruikers wat op hun brailleleesregel verschijnt, constateer je dat daar fikse verschillen voorkomen! Als ze elkaar in geprint 8-puntsbraille een bericht zouden sturen, is de kans groot dat de ontvanger het bericht niet goed kan lezen.

Braillekennis

Veel jongeren stappen na de basisschool definitief over op digitaal lezen en schrijven. Dat is minder gesjouw en gezoek. Ik heb onlangs zes jongeren tussen de 17 en 31 gevraagd naar hun braillekennis. Hun kennis van het traditionele 6-puntsbraille beperkte zich bij allen tot de letters, cijfers en leestekens. De braillekarakters voor tekens, die niet vaak voorkomen, zoals de & (ampersand), paragraafteken of accentletters, kennen ze vaak niet. Van de speciale voorlooptekens in 6-puntsbraille kennen ze hoofdletter- en cijferteken, maar het sleutelteken tweede betekenis, herstelteken, alfabetwisselingsteken, benadrukkingsteken kennen ze niet. Sommigen hadden er zelfs nog nooit van gehoord.

Hybride braille

Brailleleesregelgebruikers kunnen ‘hybride’ werken: met tekst en spraak. Handig, want als je even een brailleteken niet kent, gebruik je de spraak. In de praktijk ervaren de meeste leesregelgebruikers het dus meestal niet als een probleem wanneer ze een braillekarakter op de leesregel niet kennen. Ze gebruiken de TNS (tekst-naar-spraak) om dat te weten te komen. Als het hen onbelangrijk lijkt, lezen ze er als het ware overheen; ze ‘raden’ wat er volgens hen wel zal staan. 

De toekomst van braille

En dan nu de hamvraag: waar gaat het heen? Steeds vaker vragen braillelezers of we in hun 8-punts brailletabel kunnen printen. Veel jongeren vragen zich af of ze niet beter meteen 8-puntsbraille hadden kunnen leren. Dat scheelt energie. Een braillestandaard lijkt hen overbodig.

Maar wat zijn de gevolgen als iedereen ander braille leest en schrijft? Voor het geven van onderwijs? En voor het printen? Voor braille op voelbare tekeningen en kaarten? Is het niet veel beter als er gewoon een solide en door iedereen gedeeld systeem bestaat? 
Als je jongeren de vraag voorlegt: "Zou je wel overstappen als iedereen in Nederland dat zou doen?", dan antwoorden ze vaak bevestigend, met de toevoeging: "Maar alleen als ook echt iedereen dat doet en ik niet over een paar jaar weer wat anders 'moet'.

Braillestandaard

Daarom heeft Dedicon het initiatief genomen voor een Braille Autoriteit. Er is een door alle producenten in Nederland en Vlaanderen gedeelde 6-punts braillestandaard en sinds begin 2023 ook voor het 8-puntsbraille. 

Braille op papier of andere niet-digitale dragers blijft belangrijk. Voor situaties waarin je je leesregel niet wilt gebruiken, voor informatiepanelen en noem maar op. Sterker nog, soms zijn er leerlingen die in het voortgezet onderwijs vragen om geprint braille, omdat dat ze helpt het overzicht te houden. Ik vind het heel belangrijk dat die keuzemogelijkheid blijft bestaan. Braille moet dus eenduidig zijn, zodat iedereen ermee uit de voeten kan, goed brailleonderwijs mogelijk is en kennis over braille kan worden gedeeld en verder ontwikkeld.

Onze digitale bestanden kan iedereen overigens geheel naar eigen voorkeuren weergeven. En uiteraard houden we ook de nieuwste ontwikkelingen in de gaten. Zo gaan we bestandsformaten uitleveren waarbij iedereen kan kiezen voor een uitvoer naar eigen voorkeur (EPUB). En we anticiperen zoveel mogelijk op nieuwe technologische ontwikkelingen die andere mogelijkheden bieden om digitaal braille weer te geven.